Rouwen, hoe werkt dat eigenlijk?

Een rouwproces is een proces van aanpassing. Mensen die het overlijden van een dierbare hebben meegemaakt, staan voor de taak om zichzelf, hun opvattingen, verwachtingen en hun verdere leven aan te passen aan het feit dat de dierbare definitief afwezig is. Maar hoe zij dat doen, is heel persoonlijk. Ieder mens is anders en juist daarom is het belangrijk te benadrukken dat daardoor ieder rouwproces anders verloopt.  Volgens Paul Boelen loopt zo’n vijf tot tien procent van de mensen die een nabij verlies meemaken vast in hun verliesverwerking. Zij hebben professionele ondersteuning nodig. Dat betekent dat ruim negentig procent van alle nabestaanden, jong en oud, op eigen kracht en met behulp van de omgeving door het rouwproces heen komt. Dat betekent niet dat zij het niet moeilijk hebben, zij hebben alleen geen extra ondersteuning nodig van een therapeut. Maar hoe doen zij dat, verder gaan zonder vader, moeder, broer, zus, partner, kind, grootouder of kleinkind? Daar bestaan veel misvattingen over.

De Amerikaanse rouwtherapeut William Worden onderscheidde vier rouwtaken tijdens het rouwproces. Een rouwende moet volgens dit model het verlies onder ogen zien; gevoelens en reacties ervaren die volgen op het verlies; zich aanpassen aan een leven waar de overledene geen deel meer van uitmaakt; de overledene emotioneel een plaats geven en de draad van het leven weer oppakken. Dit model wordt helaas door veel deskundigen gebruikt als een chronologisch model. Je moet volgens hen eerst alle emoties doorwerken voor je weer deel kunt nemen aan het leven, laat staan er van te genieten. Voor de meeste mensen, dus ook voor de meeste kinderen, werkt dit zo niet.

Rouwen is een slingerend proces

Figuur 1: Infographic by Van Spanjen & Westerink (2015)

Rouwen is veel eerder een slingerend proces. Het Duale Procesmodel van Omgaan met Verlies (DPM; Stroebe & Schut, 1999, figuur 1) laat dit goed zien. Een rouwende beweegt dynamisch heen en weer, niet volgens vaste patronen, tussen de confrontatie met het verlies enerzijds en het vermijden van het verlies anderzijds. Je staat na de dood van een dierbare als het ware met je ene been in de wereld van verlies en met je andere been in de wereld die gewoon doordraait. En om niet stil te blijven staan, moet je heen en weer bewegen. Slingeren. En zo ontstaat een nieuw evenwicht.

Een rouwproces is dus niet zozeer het doorwerken van een aantal taken, maar een continu veranderingsproces, waarbij tegelijkertijd sprake zou moeten zijn van een verliesgericht- en een herstelgericht proces. Johan Maes stelt dat het daarbij soms nodig kan zijn om afleiding te zoeken, weg van alles wat het verlies zelf oproept, om gevoelens en herinneringen aan de verlieservaring te vermijden of te ontkennen. Dat heeft niets te maken met ontkenning. Hordes jongeren en mannen worden gek aan gekeken omdat ze na de dood van een ouder of partner weer deelnemen aan het leven, een nieuwe partner ontmoeten, gaan werken, naar school gaan. Rouwen zij wel goed? Ja! Je bent op zoek naar een nieuwe balans. En dan kun je niet alleen maar op de bodem van de put blijven zitten.

Dit duale proces is niet alleen in het dagelijkse leven thuis, op het werk, op school, in de sportschool of in de omgeving van vrienden en familie te zien, maar ook online. Jaarlijks overlijden ongeveer 100.000 Belgen en 140.000 Nederlanders. Gemiddeld hebben deze overledenen vijf directe nabestaanden. Dat betekent dat in deze landen ongeveer 1,2 miljoen mensen jaarlijks moeten leren omgaan met de dood van een dierbare. Meer dan tachtig procent van hen is online actief en vijftig procent heeft een Facebookaccount met gemiddeld 130 virtuele vrienden. De dood van 240.000 Belgen en Nederlanders zorgt ervoor dat meer dan vijftien miljoen mensen jaarlijks geconfronteerd worden met de dood van een virtuele vriend. Hoe diepgaand deze vriendschappen zijn, is niet bekend. Maar het laat wel zien dat de dood zeer aanwezig is in het dagelijkse leven. Het nieuws over de dood van een lid van de gemeenschap kwam vroeger vaak niet verder dan de grens van een dorp. De gemeenschap waar mensen nu toe behoren is grenzeloos en het nieuws over de dood van iemand wordt daardoor nu ook virtueel en wereldwijd verspreid. Hieronder voorbeelden van verlies- en herstelgericht gedrag.

Verliesgericht gedrag

De confrontatie met het verlies

Het onder ogen zien dat iemand overleden is en nooit meer terug keert, is een belangrijke stap in een rouwproces. Iedere rouwende is anders, ieder rouwproces is anders. Sommige nabestaanden zoeken contact met lotgenoten omdat ze herkenning zoeken en erkenning. Online herdenkingspagina’s die rouwenden voor overleden dierbaren maken, zijn voorbeelden van het onder ogen zien dat dierbaren niet meer terug komen. Het klikt echter niet altijd tussen rouwenden. Was er voor de digitale revolutie slechts een organisatie waar je terecht kon voor lotgenotencontact na het verlies van een kind en moest je maar afwachten of je die andere ouders leuk vond, nu kun je online je hart luchten bij heel veel verschillende groepen voor ouders van een overleden kind. Van strakke pagina’s met vooral praktische informatie, tot websites met vlinders, emotionele oproepen en gedichten: voor elke rouwende wat wils. En wil je niet virtueel rouwen, of contact zoeken met lotgenoten, dan is dat ook prima.

Betekenissen en gevoelens

In tijden van verlies heb je mensen nodig die snappen dat rouw geen jaar en een dag duurt. Die weten dat je, als je bijvoorbeeld jaren na de dood van je moeder trouwt, haar dan ineens weer heel erg kunt missen. Mensen die begrijpen dat als de klasgenoten van je overleden zoon afstuderen, dat je dan ineens weer erg verdrietig kunt zijn omdat hij nooit volwassen zal worden. En die weten dat het niet raar is dat je op de sterfdag van je broer ook jaren later nog een steek kunt voelen omdat er niemand was die jou zo goed kende als hij dat deed. Herinneringen die pijn doen, maar die je ook enorm veel kracht kunnen geven. Het is belangrijk dat nabestaanden zich kunnen uiten op een manier die bij ze past en dat ze zelf betekenis kunnen geven aan het verlies. De dood van een belangrijke ander roept allerlei reacties op. Niet alleen negatieve emoties zoals boosheid en verdriet, ook opluchting en dankbaarheid en ongeloof zijn gevoelens die voorkomen. Het is daarbij steunend als daar begripvol door de omgeving op wordt gereageerd. Die steun is er ook online. Een van de jongeren die dat ondervond vertelde zijn verhaal in het boek Verder zonder jou. Hij verloor zijn oma, met wij hij een intense band had. Hij vertelde ook online zijn verhaal omdat hij graag andere kleinkinderen een hart onder de riem wil steken na de dood van een grootouder. Volgens Westerink & Stroebe wordt de impact van de dood van een grootouder in het westen onderschat. Internet kan dan uitkomst bieden.

Loslaten – aangaan – herdefiniëren van relaties

Leren omgaan met de dood van iemand die je lief is, is geen kwestie van achter je laten, vergeten, verwerken, voorgoed verleden tijd. Het is waar dan ook, en op welke manier dan ook, de balans zoeken tussen verder gaan en je blijven voeden met de herinneringen aan degene die er niet meer is. Het is de tijd nemen. Zo lang je nodig hebt. Leren omgaan met de dood is geen kwestie van de dood een plekje geven, maar is een kwestie van de liefde voor hem of haar een levenslang plekje geven. Online en offline. Onderzoek van Gibson geeft aan dat het juist een van de kenmerken van internet is om persoonlijke en intieme communicatie tot stand te brengen tussen soms volslagen vreemden, die daarna al dan niet vrienden worden. Rouwenden geven aan dat ze soms juist van deze onbekende, virtuele vrienden steun krijgen, in het bijzonder wanneer de periode waarin zij met vrienden en collega’s vrijuit kunnen praten over het verlies, voorbij is. En ook degenen die wel uit de eigen omgeving voldoende steun ervaren, maar geen herkenning vinden in de aard van het verlies, of in de manier waarop met het verlies wordt omgegaan, kunnen baat hebben bij de virtuele steun van lotgenoten, al zijn het onbekenden.

Ontkenning of vermijding van herstel

Verlies van een dierbare kan er volgens Boelen toe leiden dat sommige rouwenden die welbekende draad van het leven niet oppakken na verloop van tijd, maar stoppen met bepaalde activiteiten. Ook online is dit te zien. Rouwen is het zoeken van een balans tussen de confrontatie met het verlies en het weer deelnemen aan het leven. Maar niet iedereen vindt die balans. Zo geeft een moeder van een plotseling overleden dochter bij ieder bericht dat ze plaatst op Facebook aan dat ze geen plezier ondervindt bij de gedachte aan activiteiten die ze vroeger met haar volwassen dochter ondernam. Een jaar na dato verlaat ze haar huis alleen om naar het graf te gaan of naar de winkel.  Ze vraagt via de mail professionele ondersteuning voor haar andere dochter, maar niet voor zichzelf ‘want ik uit me genoeg op Facebook’. Daarbij geeft ze aan dat ze niet van zichzelf mag genieten van bijvoorbeeld een uitstapje, ‘want mijn overleden dochter kan er ook niet meer van genieten’. Berichten op de social media kunnen een indicatie geven of de rouwende de draad van het leven weer oppakt. Deze informatie kan nuttig zijn tijdens de begeleiding.

Herstelgericht gedrag

Deelnemen aan een veranderde wereld

Een andere jongere vertelt in het boek Verder zonder jou over het verlies van haar moeder en haar broer, die zo belangrijk voor haar zijn. Ze gaat na verloop van tijd weer aan het werk en de buitenwereld ziet online vooral een vrolijke jonge vrouw. Ze wil sterk zijn voor haar vader en haar zusje, en ook voor haar vriend. Ze gaat hier haast aan onderdoor, omdat ze in een spagaat zit. Ze weet niet hoe ze duidelijk moet maken dat het de ene dag goed met haar gaat en de andere dag niet. Ze snapt dit ook niet van zichzelf. Na het opschrijven van haar verhaal en door de publicatie ervan, ook online, kruipt ze vervolgens uit haar schulp. Ze zoekt hulp en laat zien dat ze doorgaat, maar dat ze wel steun nodig heeft. Ze krijgt heel veel positieve reacties via de sociale media, mensen putten troost uit haar verhaal. Dat geeft haar moed.

Nieuwe dingen doen

Het leven weer omarmen, nieuwe dingen doen, terwijl voor je gevoel de wereld een stuk minder zonnig is nu die belangrijke ander er niet meer is, lijkt voor sommige nabestaanden een te grote opgave. Dat heeft niet alleen te maken met negatieve reacties uit de eigen omgeving ‘Oh, ga je alweer uit eten? Dan gaat het dus heel goed met je!’, maar ook met eigen ideeën en gedachten. ‘Ik kan toch niet naar een voorstelling gaan met een vriendin, dat deed ik altijd met mijn man’,  zei een oudere weduwe. ‘Wat zullen de de mensen wel niet denken!’ Door haar eigen denkbeelden over hoe je je moet gedragen als weduwe, ontzegde ze zichzelf een wekelijks bezoek aan de schouwburg, en dat na meer dan vijftig jaar theaterbezoeken met haar man. En degenen die wel weer iets willen ondernemen, weten niet zo goed hoe.  Er wordt altijd iemand gemist.  “Ik ben hier voor het eerst. Ik weet niet wat ik moet doen. Het is gewoon ontzettend leeg zonder mijn moeder. Ook als oma was ze onmisbaar. Waar moet ik nu heen met al mijn vragen”, schrijft een moeder op een forum voor moeders zonder moeder. In korte tijd krijgt ze tientallen reacties vol erkenning, tips en uitnodigingen. Een paar dagen later schrijft ze hoe dankbaar ze is dat ze de stap heeft gezet om haar verhaal te vertellen. Ze weet nu dat ze niet de enige is die het moeilijk heeft, dat ze hulp mag vragen en dat geeft haar de moed om stapje voor stapje verder te gaan. Zonder moeder maar met nieuwe contacten.

Afleiding van verlies

Misverstanden over rouw, bij zowel de rouwende als de omgeving, leiden er soms toe dat mensen wachten met het ondernemen van plezierige activiteiten tot ze zich weer wat beter voelen. Wat zegt het over mij dat ik zomaar weer kan genieten van een terrasje of van een zonnige strandwandeling? Het is belangrijk dat je doet waar je behoefte aan hebt. En dat je daar de ruimte voor krijgt. Op Twitter plaatst een vader een vrolijke foto van zijn oudste dochter die jarig was. Met de mededeling dat het vandaag feest is. Een half jaar eerder verloor hij zijn jongere dochter aan een ernstige ziekte. Over haar ziekteproces en de maanden na haar dood blogde hij heel regelmatig. Maar deze dag stond zijn jarige dochter centraal. Vele online felicitaties volgden. En daarmee kreeg hij en ook zijn dochter de erkenning dat je ondanks het grote verdriet ook mag genieten van vrolijke gebeurtenissen.

Ontkenning / vermijding van verdriet

Op basis van de buitenkant worden soms voorbarige conclusies getrokken over nabestaanden. ‘Kijk, ze lacht weer. Die is er alweer overheen’. Ongelukkige uitspraken die pijn doen. Soms heb je namelijk even geen zin om weer te vertellen hoe het gaat en wat er is gebeurd. Wil je gewoon even aan iets anders denken. Ook  online zie je nabestaanden vrolijke foto’s plaatsen.  En waar sommige mensen online vooral laten zien hoe verdrietig ze zijn, terwijl ze in het gewone leven redelijk in balans kunnen zijn, laten anderen online helemaal niets merken van hun verdriet. “Met mij gaat alles goed”, zegt een meisje dat haar nog maar kort daarvoor haar moeder plotseling verloor bij de vliegramp MH17. Op haar blog plaatst ze voornamelijk modefoto’s. Haar vriendinnen en haar vader weten dat ze niet altijd alleen maar vrolijk is. Maar online en op tv wil ze dat niet laten zien. Ze wil dat haar overleden moeder trots op haar is. Dat betekent dat ze haar school af gaat maken en dat ze vooral vooruit wil kijken. Ze is soms heel verdrietig maar haar modeblog, school en vriendinnen geven haar houvast. Als iemand haar op haar blog vraagt hoe het met haar gaat, reageert ze niet. Haar verdriet is van haarzelf, niet openbaar toegankelijk.

Nieuwe rollen / identiteiten / relaties 

Voor veel mensen die een dierbare verliezen verandert er een hoop in hun leven. De wereld staat letterlijk op zijn kop. Niet alleen mist er voorgoed iemand aan tafel, het hele fundament van vertrouwen wankelt en de rollen binnen een gezin kunnen voor korte of langere tijd veranderen. Op diverse blogs, fora en sociale media geven kinderen die een ouder of broertje of zusje verloren aan dat ze zich zorgen maken om hun ouders en daarom proberen hun ouders te ontlasten. En ouders die hun partner verloren geven aan dat ze zich sterk houden voor hun kinderen. Ze willen ze niet verdrietiger maken dan ze al zijn en daardoor lopen ouders en kinderen vaak op hun tenen. Vrienden, liefde, muziek, school en werk geven het verdrietige leven vaak weer wat kleur. Dat betekent niet dat rouwenden niet meer verdrietig zijn, of ‘er over heen zijn’, het betekent dat ze overleven, maar ook in staat zijn nieuwe rollen op zich te nemen, een nieuwe identiteit. Na verloop van tijd worden de rollen vaak weer wat normaler en gaan ouders en kinderen op zoek naar een nieuw evenwicht. Ook met elkaar. In een wereld die soms gitzwart is geweest, komen weer blauwe stukken lucht tevoorschijn. Schoorvoetend worden soms, ook online, nieuwe geliefden geïntroduceerd. Aarzelend, want de nieuwe liefde betekent niet dat de liefde voor de overleden partner voorbij is, of het leed geleden. Het betekent dat ondanks al het verdriet de oerbehoefte om een liefdevolle relatie met anderen aan te gaan niet is verdwenen.

En dan nog even dit

Aan het eind van de twintigste eeuw vond er een digitale revolutie plaats. De behoefte om gevoelens te uiten na een intense verlieservaring is hierdoor niet veranderd, de manieren waarop deze gevoelens geuit kunnen worden zijn explosief gegroeid. Van afhankelijkheid van de directe, naaste omgeving lijkt geen sprake meer te zijn. De gevolgen van deze revolutie dienen nader onderzocht te worden. Wereldwijd heeft bijna 4 op de 10 volwassenen de beschikking over internet. In Europa geldt dit voor bijna 8 op de 10 mensen. Meer dan een miljard mensen is aangesloten bij het sociale medium Facebook.

Tijdens een rouwproces is het belangrijk je te uiten op een manier die bij je past. Aangezien rouwenden hun gevoelens nu ook massaal uiten via de sociale media, is het interessant deze rouw-uitingen uitgebreider te analyseren. Zij kunnen een inzage geven in het rouwproces en door professionals geïntegreerd worden tijdens de begeleiding van nabestaanden die behoefte hebben aan extra ondersteuning. Waar vroeger alleen gekeken werd naar de behoefte en ontvangst van steunende, offline reacties uit de omgeving en de eigen reacties hierop, kan de begeleider of behandelaar nu ook de uitingen van de cliënt op de online platformen en de reacties hierop bespreken tijdens de begeleiding. Daarbij is het wel belangrijk niet alleen te wijzen op de voordelen maar ook op de gevaren van het gebruik van sociale media. Rouwenden en hun omgeving dienen zich hier bewust van te zijn. Er is de laatste jaren belangrijk onderzoek gedaan naar (gecompliceerde) rouw bij kinderen en jeugdigen (Spuij, 2014). Voor meer informatie zie www.rouwhulp.nl. Aangezien de internetdichtheid onder deze leeftijdsgroep nog hoger ligt, is het goed hun online rouw-uitingen ook mee te nemen in toekomstig onderzoek.

Daan Westerink

Dit artikel verscheen eerder, in aanpaste vorm, in het Handboek Rouw Rouwbegeleiding en Rouwtherapie (Maes & Modderman, tweede druk, 2015). De inhoud is auteursrechtelijk beschermd. Het Duale Procesmodel is ontwikkeld door en eigendom van Margaret Stroebe en Henk Schut. Om gebruik te maken van het model, is toestemming nodig. De infographics zijn gemaakt door Johan van Spanjen en Daan Westerink. Op dit artikel is het auteursrecht van toepassing. De inhoud van het artikel (inclusief afbeeldingen) mag alleen overgenomen worden na toestemming. Het is wel toegestaan te citeren, bronvermelding is dan echter ook verplicht.